Πώς η κουλτούρα επηρεάζει τη δημιουργικότητά μας

Τι σημαίνει δημιουργικότητα

Αν μας ρωτούσαν πόσο δημιουργικοί θεωρούμε ότι είμαστε, οι περισσότεροι από εμάς θα διστάζαμε για λίγο πριν απαντήσουμε. Είμαστε άραγε δημιουργικοί και αν ναι, πόσο; Τι σημαίνει να είσαι δημιουργικός; Σύμφωνα με τον ορισμό, δημιουργικότητα θεωρείται η ικανότητα να παράγει κάποιος κάτι νέο και ταυτόχρονα χρήσιμο. Έτσι η δημιουργικότητα απαιτεί αφενός πρωτοτυπία (να είναι κάτι μοναδικό ή καινοτόμο) όσο και αποτελεσματικότητα (να είναι κάτι βιώσιμο, πρακτικό ή αισθητικά ευχάριστο). Συχνά η δημιουργικότητα ορίζεται σαν δημιουργία ιδεών που έχουν αξία. Ακόμα, η ικανότητά μας να βλέπουμε μια πρόκληση από διαφορετική οπτική γωνία είναι ένα κατεξοχήν δημιουργικό γνώρισμα.

Ο όρος «δημιουργικότητα» δεν προορίζεται αποκλειστικά για τη βιομηχανία τέχνης. Μπορεί να εφαρμοστεί για να περιγράψει μια μεθοδολογία εργασίας σε διάφορους τομείς, από τον επιχειρηματικό χώρο μέχρι και την επιστήμη. Η λέξη «δημιουργικότητα» αναφέρεται σε κάποιον που βλέπει ή λύνει τα πράγματα με μη παραδοσιακό τρόπο ή που προσθέτει μια νέα προοπτική σε καθιερωμένες ιδέες. Η δημιουργικότητα είναι ένας βασικός άξονας εξέλιξης σε κάθε κοινωνία επειδή επιτρέπει την ανάπτυξη νέων οραμάτων.

Κουλτούρα και δημιουργικότητα, δύο αχώριστοι φίλοι

Πώς άραγε συνδέεται η δημιουργικότητα με την κουλτούρα μας; Λέγοντας «κουλτούρα» εδώ δεν εννοούμε την προσωπική μας καλλιέργεια αλλά ένα κοινό σύστημα αξιών, πεποιθήσεων και κανόνων συμπεριφοράς μεταξύ των μελών μιας κοινότητας, στην προκειμένη περίπτωση της χώρας στην οποία μεγαλώσαμε. 

Στους πολιτισμούς, τα άτομα μοιράζονται ένα σύνολο χαρακτηριστικών, όπως η γλώσσα, η θρησκεία, η διατροφή, οι κοινωνικές συνήθειες και πολλά άλλα. Κάθε πολιτισμός έχει ένα κοινό σύνολο προτύπων, κανόνων και συμπεριφορών τις οποίες τα άτομα ακολουθούν χωρίς να το συνειδητοποιούν. Η κουλτούρα των ανθρώπων επηρεάζει τις σκέψεις, τις πράξεις και τις συμπεριφορές τους. Αυτές οι συμπεριφορές επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούμε με τους ανθρώπους γύρω μας.

Μελέτες έχουν αποδείξει ότι η δημιουργικότητα ενός ατόμου συνδέεται στενά με το πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο είναι ενσωματωμένο το άτομο. Ο πολιτισμός μιας χώρας ασκεί μια γενική επίδραση στους ανθρώπους της. Ταυτόχρονα γνωρίζουμε ότι ατομικές διαφορές μπορεί να καταστήσουν μερικούς ανθρώπους πιο ευαίσθητους από άλλους στην επιρροή του πολιτισμού.

«Σφιχτοί» εναντίον «χαλαρών» πολιτισμών

Όλο και περισσότερο, λόγω της παγκοσμιοποίησης, τα δημιουργικά καθήκοντα των επιχειρήσεων τείνουν να ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα μιας χώρας. Πολλές επιχειρηματικές προκλήσεις σήμερα συνεπάγονται επίλυση προβλημάτων δημιουργικά όχι μόνο εντός αλλά και εκτός της χώρας τους. Συμβαίνει συχνά σε μια επιχείρηση να εργάζονται άτομα από διαφορετικές κουλτούρες. Ένας χώρος όπου αυτό συναντάται συχνά είναι ο τουρισμός. Αξίζει να σημειωθεί ότι όσο περισσότερο έχει ζήσει κάποιος σε άλλες χώρες από τη χώρα καταγωγής του – συνεπώς έχει έρθει σε επαφή με άλλες κουλτούρες – τόσο πιο δημιουργικός είναι. Αυτό συμβαίνει ίσως επειδή στην προσπάθειά του να ενταχθεί σε μια κοινωνία με διαφορετικούς κανόνες αναπτύσσει δεξιότητες όπως ευελιξία και επιμονή, δύο βασικές προϋποθέσεις της δημιουργικότητας. 

Παλαιότερες μελέτες, συγκρίνοντας τις χώρες μεταξύ τους μέσα από μια ποικιλία εργαστηριακών δοκιμών και τεστ δημιουργικότητας, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι στους πολιτισμούς της Ανατολικής Ασίας ήταν λιγότερο δημιουργικοί από εκείνους στους δυτικούς πολιτισμούς. Ωστόσο, πιο πρόσφατες μελέτες διαπίστωσαν ότι οι πολιτισμοί της Ανατολικής Ασίας μπορεί να είναι πιο δημιουργικοί όταν η χρησιμότητα υπερτερεί της καινοτομίας. Το βασικότερο σημείο διαφοροποίησης στις κουλτούρες της Ανατολής με της Δύσης είναι ότι στην Ανατολή η χρησιμότητα φαίνεται πιο σημαντική από την καινοτομία, ενώ στη Δύση η καινοτομία φαίνεται εξίσου σημαντική με τη χρησιμότητα, αν όχι περισσότερο.

Για να καταλάβουμε περισσότερα για τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στις κουλτούρες ας δούμε δύο τρόπους με τους οποίους μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε τους πολιτισμούς. Ένας τρόπος κατηγοριοποίησης είναι ο διαχωρισμός τους σε ατομικιστικούς και σε συλλογικούς πολιτισμούς. Στους ατομικιστικούς, οι ανάγκες και οι επιθυμίες του ατόμου υπερισχύουν των αναγκών της ομάδας. Οι άνθρωποι απολαμβάνουν την ανεξαρτησία τους και συχνά η κοινωνική τους συμπεριφορά υπαγορεύεται από τις προτιμήσεις τους. Στους συλλογικούς πολιτισμούς, οι ανάγκες της ομάδας είναι πιο σημαντικές από τις ανάγκες των ατόμων. Πολλές φορές οι κοινωνικές σχέσεις που συνδέουν τους ανθρώπους σε αυτές τις κουλτούρες καθορίζουν κατά πολύ τις συμπεριφορές τους.

Ένας άλλος τρόπος κατηγοριοποίησης που μας δίνει ακόμη πιο ξεκάθαρα συμπεράσματα είναι ο διαχωρισμός των πολιτισμών σε «σφιχτούς» και «χαλαρούς». Οι σφιχτοί πολιτισμοί χαρακτηρίζονται από αυστηρούς κοινωνικούς κανόνες και περιορισμούς και έχουν μικρή ανοχή σε αποκλίνουσες συμπεριφορές. Οι σφιχτές κουλτούρες έχουν συχνά μεγαλύτερη τάξη και συντονισμό και είναι ομοιόμορφες. Ωστόσο, είναι επίσης λιγότερο ανοιχτές σε νέες ιδέες και κατά συνέπεια λιγότερο δημιουργικές. Οι χαλαροί πολιτισμοί είναι σχεδόν το αντίθετο, καθώς έχουν χαλαρούς κοινωνικούς κανόνες, μεγαλύτερες ελευθερίες και περισσότερη ανοχή στην απόκλιση από τους κανόνες. Λόγω της χαλαρότητάς τους οι πολιτισμοί αυτοί είναι πιο αποδιοργανωμένοι, αλλά είναι πιο ανοιχτοί σε νέες ιδέες και είναι γενικά πιο δημιουργικοί, σε αντίθεση με τους σφιχτούς πολιτισμούς. Σε κοινωνίες με σφιχτή κουλτούρα, οι κοινωνικοί κανόνες είναι ξεκάθαροι και επιβάλλονται με συνέπεια, συχνά με αυστηρές κυρώσεις. Σε κοινωνίες με χαλαρή κουλτούρα, οι κοινωνικοί κανόνες είναι συνήθως ασαφείς και η κοινωνία στο σύνολό της τείνει να είναι ανεκτική σε συμπεριφορές που παρεκκλίνουν από τους κανόνες.

H Δρ Michele Gelfand, βραβευμένη πολιτιστική ψυχολόγος γνωστή ως ειδικός στη θεωρία πολιτιστικής σφιχτότητας – χαλαρότητας σε μια ομιλία της σχετικά με το ποιά κουλτούρα είναι καλύτερη αφήνει ξεκάθαρα να εννοηθεί ότι καμμία από τις δύο δεν εξασφαλίζει το υψηλότερο επίπεδο δημιουργικότητας των ατόμων της. Είναι καλύτερα να αυξήσουμε την ελευθερία ή μήπως τους κανόνες; Σε αυτή την ερώτηση και έχοντας απέναντι δύο τόσο αντίθετες προσεγγίσεις η απάντηση είναι «τίποτα από τα δύο».

Η μαγική συνταγή είναι πάντα η ισορροπία

Οι καλύτεροι ηγέτες, οι πιο δημιουργικοί, είναι εκείνοι που μπορούν να λειτουργήσουν και με τον ένα αλλά και με τον άλλο τρόπο. Με άλλα λόγια είναι εκείνοι που ξέρουν πότε να εστιάσουν στην αυστηρότητα και πότε στη χαλαρότητα καθώς και ποιά είναι κατάλληλη για κάθε περίπτωση. (Όσοι από εμάς είμαστε γονείς γνωρίζουμε από πρώτο χέρι την εφαρμογή αυτής της αρχής στην οικογένεια που δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια μικρογραφία της κοινωνίας).

Με βάση το σκεπτικό ότι η δημιουργικότητα για να εξελιχθεί χρειάζεται χαλαρότητα αλλά και αυστηρότητα, είναι φυσικό να ζητάμε ιδανικά την ισορροπία ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Χρειαζόμαστε τη χαλαρότητα για να μπορούμε να βρούμε καλές ιδέες αλλά και την πειθαρχία για να μπορέσουμε να εφαρμόσουμε αυτές τις ιδέες.

Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν πιστεύουν ότι η δημιουργικότητα έχει μια διαδικασία. Συχνά μπορεί να θεωρηθεί ως μια μαγική πράξη από προνομιούχους ταλαντούχους. Σύμφωνα με τον Thomas Wolbers, καθηγητή γήρανσης και γνώσης, η δημιουργικότητα περιλαμβάνει δύο τύπους διαδικασιών: την ευελιξία και την επιμονή. Η ευελιξία αναφέρεται στην ευκολία με την οποία οι άνθρωποι μπορούν να στραφούν σε μια διαφορετική προσέγγιση ή να εξετάσουν μια διαφορετική προοπτική. Η επιμονή αντιπροσωπεύει το βαθμό της διαρκούς και εστιασμένης στοχευμένης προσπάθειας για να φτάσει κανείς στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Συχνά η ευελιξία προϋπάρχει λόγω χαρακτήρα. Όμως χωρίς την ύπαρξη της επιμονής η δημιουργική διαδικασία είναι καταδικασμένη να μην προχωρήσει. Αυτό εξηγεί το γιατί η δημιουργικότητα συναντάται κυρίως σε άτομα που είναι διατεθειμένα να καταβάλλουν προσπάθεια για να ολοκληρώσουν ένα έργο, ό,τι κι αν είναι αυτό. Με αυτό το σκεπτικό, η δημιουργικότητα είναι μια δεξιότητα που μαθαίνεται με εξάσκηση και επιμονή.

Καθένας από εμάς είναι εν δυνάμει δημιουργικός. Εξαρτάται από εμάς ο βαθμός στον οποίο θα εξελίξουμε αυτή τη δεξιότητα. Το ταλέντο είναι κάτι αφηρημένο και όταν πρόκειται για έργα συχνά δεν λέει πολλά. Είναι χάρισμα να μπορείς να δεις τα πράγματα με μια «ανοιχτή» ματιά και απ’ ότι φαίνεται οι ρίζες μας μπορούν να το κάνουν πιο εύκολο ή πιο δύσκολο. Αυτό όμως δεν λέει πολλά αν εμείς είμαστε αποφασισμένοι να ξεπεράσουμε τα εμπόδια και να προχωρήσουμε μπροστά. Ας αναλογιστούμε πόσο επηρέασαν τη δημιουργικότητά μας οι ρίζες μας και η κουλτούρα μας ως τώρα. Ας βγάλουμε τα συμπεράσματά μας και ας τραβήξουμε μια γραμμή για όλα τα καινούργια και χρήσιμα πράγματα που θα δημιουργήσουμε από τώρα και στο εξής.

Γράφοντας το άρθρο αυτό χρειάστηκα εκτός από τη διάθεσή μου να δω τα πράγματα μ’ ένα διαφορετικό τρόπο και κάτι ακόμα. Για αρκετή ώρα οι σκέψεις μου είχαν την υπόκρουση ενός εκκωφαντικού κομπρεσέρ! Σκεφτόμενη όλα τα παραπάνω αναρωτιέμαι, σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, με αυστηρή σχετικά πολιτιστική κουλτούρα όσον αφορά στις αξίες και τις παραδόσεις αλλά με χαλαρή στον αντίποδα κουλτούρα όταν πρόκειται για θέματα σεβασμού στον πλησίον μας, πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε όταν ακόμα και σε ώρες κοινής ησυχίας δεν σταματούν τα κομπρεσέρ; Στην προσπάθειά μου να συγκεντρωθώ συνειδητοποίησα για μια ακόμη φορά πόσο απαραίτητη στη διαδικασία της δημιουργικότητας είναι η επιμονή. Για να μην πω ότι μάλλον και αυτή δεν είναι αρκετή. Φαίνεται ότι στην ηλιόλουστη χώρα που ζούμε, έχουμε εκτός των άλλων την ευκαιρία να αναπτύξουμε και άλλες δεξιότητες όπως την προσαρμοστικότητα μας σε δυσμενείς εξωγενείς παράγοντες (βλ. κομπρεσέρ!) Μήπως αυτό δεν είναι και το το ζητούμενο; Να βρούμε δηλαδή δημιουργικούς τρόπους για να αντιμετωπίσουμε ένα πρόβλημα παίρνοντάς το σαν ευκαιρία και όχι σαν εμπόδιο;

Στο επόμενο άρθρο μας θα δούμε πώς η κουλτούρα στο χώρο εργασίας καθορίζει τη δημιουργικότητά μας και τι μπορούμε να κάνουμε για να τη βελτιώσουμε.